عنوان مقاله: مصادیق مدیریت اسلامی و نقش آن در تولید علم
مولف/مترجم: محمد علی مجرب و فاطمه معتمدی
موضوع: مدیریت اسلامی
سال انتشار(میلادی): 2005
وضعیت: تمام متن
منبع: کتاب مجموعه مقالات نخستین کنگره بین المللى - دانشگاه آزاد اسلامى
تهیه و تنظیم: پایگاه مقالات مدیریت  www.SYSTEM.parsiblog.com 
چکیده:
فرآیند مدیریت از جمله مسائل بسیار مهم جوامع بشری است و از آنجائیکه انقلاب اسلامی ایران حاکمیت اصول و ارزشهای الهی بر محیط اجتماعی از جمله نهادها و سازمانهای مربوط به آن را ضروری ساخته است ، بنابراین تبیین رسالت مراکز علمی و پژوهشی بویژه مدیریت اسلامی در تحقق اهداف نهضت تولید علم یکی از آرمانهای بسیار مهم این نظام محسوب می شود .
بنابراین در راستای تحقق به این اهداف و در جهت ارتقاء سطح دانش و تولید علم و تبیین نقش مدیریت اسلامی دانشگاه ها در گسترش دانش و در جهت عمل به رهنمودهای مقام معظم رهبری و تأکید ایشان بر ضرورت راه اندازی نهضت علمی این مقاله با عنوان «مصادیق مدیریت اسلامی و نقش آن در تولید علم» در یک مقدمه و سه فصل تنظیم شده است .
واژگان کلیدی : تولید علم ، مدیریت اسلامی ،مراکز آموزشی .

مقدمه
مقدمه شامل کلیات و اهداف مصادیق مدیریت اسلامی در منابع علمی است

فصل اول
مدیریت و اهمیت آن در مراکز آموزشی
الف ) معنی مدیریت :
مدیر در لغت از کلمه «دَوْرْ» به معنی گرداننده ، آنکه می گرداند آمده است (1) و در اصطلاح اداره کننده اداره یا مؤسسه و مکانی را گویند ، ولی امروز با پیشرفتهای سریع سازمانهای انسانی که در اثر گسترش تمدن و آشکار شدن نیازهای فراوان برای زندگی کردن به وجود آمده است ،‌مدیریت غیر از معنای لغوی ،‌به مفهوم «هدایت کردن» یا به کارگیری مجموعه ای از آگاهیها و توانائیها شکل یافته است که بدین وسیله ،‌فرد با ایحاد هماهنگی در سازمان ، بازده آن را افزایش می دهد . (2)
مدیریت در مفهوم «هدایت کردن» امروزه به صورت یک تخصص جلوه گر شده و از فلسفه ، روش و فن خاصی برخوردار است ، و بهمین خاطر در دنیای پیشرفته کنونی به انواع مختلف مدیریت از جمله مدیریت بازرگانی ،‌مدیریت صنعتی ، مدیریت آموزشی ، مدیریت سیاسی و … بر می خوریم که هر یک در حوضه مدیریت خود اهمیت ویژه ای دارد .
از این جهت است که برخی مدیریت را عبارت از فرآیندی برای حل مسائل مربوط به تأمین هدفهای سازمانی به نحو مطلوب از طریق استفاده مؤثر و کارآمد از منابع کمیاب در یک محیط در حال تغییر ، می دانند. (3)
بنابراین مدیریت عبارت است از علم و هنر یافتن به کار گماردن شایسه‌ترین افراد ،‌تلفیق مساعی فکری و هماهنگ کردن این مساعی در جهت هدف یا هدفهای مورد نظر یک سازمان .

ب ) اهمیت مدیریت :
یکی از دانشهای بی شمار عصر حاضر که همه دولتها به آن توجه دارند ، علم مدیریت است که حیطه وسیعی یافته و مانند همه علوم دیگر قابل تعلیم و تعلم است . این دانش دارای زبانی ویژه و فرهنگی مستقل ، که برای بدست آوردن آن باید به فرهنگ و زبان آن آشنایی لازم پیدا کرد ، در غیر این صورت انتظار بهره مندی از این علم نمی رود و باید مدیریت سنتی را به مدیریت مدرن امروز تبدیل کرد . بویژه برای مدیران مراکز علمی و دانشگاهی این نظام که داعیه رهبری جهان اسلام را پس از قرنها و با زحمات زیادی به لطف و خواست خداوند متعال پیدا کرده اند ، به علم مدیریت برای تنظیم و پیشبرد آرمانهای مقدس اسلام و سنت رسول الله (ص) کمتر از نیاز به علوم دیگر نیست ، بویژه در زمانی که همه نیروهای اسلامی و علاقمند ما برای یک جهش بزرگ بسیج شده اند . (4)
از طرف دیگر رویارویی کشور ما با استکبار جهانی ایجاب می کند و هر چه سریعتر به دانشهای جدید دست یابیم و به ارزشهای بسیار عمیق و پر محتوای اسلام تمسک جسته و آن دو را در هم آمیخته و با توجه به رعایت تمام شئونات و دستورالعملهای شریعت و مدیریت اسلامی بتوانیم ترفندها و نیرنگ های شیطانی را که برای شکست ما طرح می کنند ، خنثی کنیم . در چنین شرایطی ، مدیران باید برای پشتیبانی دقیق سیاست ها و ترفندهای اهریمنان و راههای مقابله با آنها آمادگی داشته باشند . (5)
اهمیت مدیریت بویژه مدیریت اسلامی در منابع علمی بر هیچ کس پوشیده نیست ، نظر سنجی ها نشان میدهد که در چهار دانشگاه آزاد اسلامی در شمال خراسان 71% دانشجویان و 93% کارکنان و 69 % اعضای هیئت علمی از نحوه مدیریت هایی که ارزشی بودند و شئونات اسلامی در این دانشگاه ها بیشتر رعایت می شده است ، رضایت دارند . در همین راستا تولید علم و شرکت اعضای هیئت علمی این دانشگاه ها در همایشهای مختلف بیشتر بوده است . (6)
البته مدیریت به مفهوم امروزی ، خاص قرون اخیر است . توسعه صنایع و پیدایی و گسترش سازمانهای مختلف ، مسائلی را به وجود آورد که حل و فصل آنها به مدیر علمی و جهان بینی مدیریت نیاز داشت . بر همین مبنا ، امروزه تحقیقات علمی در زمینه های مدیریت ، بخش وسیعی از تحقیقات و مطالعات اجتماعی را به خود اختصاص داده است و دانشمندان و پژوهشگران دانش مدیریت در سراسر جهان نظریه های گوناگونی را با تکیه بر مشرب فکری خود پیشنهاد و ارائه کرده‌اند .
از جمله این نظریه ها سه دیدگاه مدیریتی مطرح شده است که عبارتند از (7) :
دیدگاه نخست آن است که می گوید مدیریت می تواند حداقل تا حدودی ، از علوم دقیقه شمرده می شود ، و وسیعاً بر پایه های محاسبه های ریاضی قرار گیرد که «فردریک تیلور» و پیروانش در اعتبار بخشیدن و جنبش مدیریت علمی این نظریه سهم فراوانی دارند .
دومین مکتب عمده مدیریت امروزی ، مکتب رفتاری (behavioral) است ، و بر پایه این نظریه مدیریت بیش از هر چیز بر بسط روابط صحیح بین افراد واقع است . بدین معنی که برای رسیدن به اهداف مورد نظر مدیریتی باید روابط انسانی و معقولی بین افراد آن سازمان و یا اداره برقرار شود .
نظریه سوم در واقع حول نظریه های هنری فایول (Henri fayol) درباره اداره کردن یک سازمان می باشد و این نظریه به علم اداره کردن نیز شهرت یافته است .(8)
هر چند دانشمندان علم مدیریت در قرن اخیر ، تمام روشها و قاعده های این علم را شرح کرده اند ، اما در کتاب آسمانی ما قرآن کریم و همچنین در تعالیم اسلامی و سیره نبوی ، اصول کلی مدیریت و رهبری مطرح شده است که نحوه هدایت و سرپرستی را ترسیم و مشخص می کند .
امروزه تقریباً در همه نظامها و بویژه ایران اسلامی نیاز به مدیریت و رهبری در همه زمینه ها و فعالیتهای اجتماعی و بخصوص مراکز علمی و دانشگاهای محسوس است و نگرش مثبتی در به کارگیری روشهای مؤثر و مدیریت اسلامی وجود دارد که در بحث بعدی چند نمونه از این نوع نگرش به مدیریت و رهبری جامعه از دیدگاه اسلام از نظر می گذرد .

فصل دوم
مصادیق مدیریت اسلامی
الف) تجلی مدیریت اسلامی در رهبری پیامبر اکرم (ص) :
براستی اصول و شیوه های حکومت نبی اکرم حضرت محمد(ص) به عنوان یکی از مصادیق بارز مدیریت اسلامی و به عنوان اساسی ترین راه گشا و اصول کاربردی مدیران نظام اسلامی ما محسوب می شود ،‌ از آنجائیکه اندیشه دینی که از زبان پیامبر(ص) مطرح شده شد بر خلاف زندگی قبیله ای که تربیت افراد را در چارچوب های محدود شکل می داد ، افراد را فراتر از محدودیت های قومی تربیت می کرد .
آن حضرت در دوران سیزده ساله درگیری با نظام جاهلی ، به جای این که از راه غلبه و قهر اقدام کند از طریق ایجاد روحیه اخوت میان مسلمانان ، همدلی به وجود آورد و به مرور زمان بر مبانی اشتراک در جهان بینی توحیدی و توافق بر سر رفتارهای اخلاقی ، تردید در نظام باصطلاح سیاسی و اجتماعی دوران جاهلی ایجاد کرد و به جای آن ، طرح نظام نوین اجتماعی دینی را پی ریخت .
اساسی ترین اقدام در جهت شکل گیری امت اسلامی و تثبیت حکومت ، هجرت به مدینه بود که با پشتوانه آیات نورانی قرآن به عنوان تکلیف شرعی مورد تأیید قرار گرفت . (9) از این پس مهمترین آموزه ها در جهت ولایت مطلق ، مطرح و رسول اکرم (ص) به عنوان مسئول اعمال این ولایت و حاکمیت الهی و به مدیریت جامعه اسلامی معرفی شدند . (10)
پیامبر (ص) در پرتو تعالیم اسلام نظام اجتماعی و حکوتی خود را بر پایه تعاون و همکاری دولت و ملت قرارداد ، به عبارت دیگر مطرح کردن قانون و قدرت اجرایی در کنار اخلاق .(11)
پیامبر (ص) بر اساس آموزه های الهی ، به مسلمانان آموخت که علاوه بر دفاع از جان و مال و ناموس ، میهن ، آزادی ،‌استقلال و دین خویش ، وظیفه دارند به دفاع از ستم زدگانی برخیزند که در سایر کشورها به تنهایی از عهده دفاع و یا مقابله با متجاوز بر نمی آیند و از مسلمانان درخواست کمک می کنند .
این مدیر الهی از آغاز تا انجام عمرش میان رفتار و گفتارش تضادی دیده نشد و دشمنانش نیز او را راستگو و امین شناختند . همواره با قاطعیت به آنچه گفت و انجام داد پای فشرد .
آن حضرت در اولین اقدام اساسی خود در جهت تثبیت حکومت الهی و تأمین کننده مصالح ملی امت اسلامی منشور یگانگی خود را که مشتمل بر سه بخش بود (1-روابط مسلمانان 2-عدم تعرض بین مسلمانان و یهود 3- وحدت مسلمانان) ، تشکیل داد (12) ، که این منشور با توجه به اینکه در پانزده قرن قبل منتشر شد ، امروزه نیز برای از میان بردن مشکلات اجتماعی ، حقوقی ، اقتصادی ، سیاسی و فرهنگی مسلمانان و حتی دیگر جوامع سودمند می نمایند و براستی از مصادیق بسیار ارزشمند مدیریت الهی در همه زمینه های زندگی می باشد که امنیت عمومی و آسایش روانی مسلمانان را تضمین می کند و همچنین ترسیم خط سیر حرکت های سیاسی و اجتماعی مسلمانان و تبیین مواضع اصولی و مترقی اسلام در برخورد با ستمگران ،‌هم پیمانان و … برخی از اهداف و پیامدهای این منشور تلقی شده است.
رویه حکومت آن حضرت در ایجاد قسط و بسط عدالت را ملاطفت و بر پایه منافع عمومی و بر پایه منافع عمومی اعلام کرد . (13)و از اصل مشورت و مشارکت دادن مردم در امور سیاسی و اجتماعی و نظامی و فرهنگی بهره گرفت . (14)
بر همین اساس بود که رسول خدا (ص) در اتخاذ نقشه های نظامی ، تدابیر سیاسی و … مشورت می کرد . در غزوه بدر به توجیه متخصصان امر دفاع تغییر موضع داد (15) ، و در احد رأی جوانان را که اکثریت داشت بر رأی خود و دیگران ترجیح داد (16) ، و در محاصره احزاب پیشنهاد سلمان فارسی ، در حفر خندق و شیوه تدافعی را به کار بست . (17)
این موارد و هزاران مورد دیگر از مدیریت بسیار مترقی اسلام که در این موجز نمی گنجد و همه گواه بر این ادعا که اسلام دارای مدیریتی قوی و اصولی است و شایسته است همه مدیران و کارگزاران این نظام اسلامی تا دیر نشده است از این شیوه بهره لازم را ببرند . در اداره کشور و در تعامل دیگر ملل از آن شیوه ها استفاده نمایند .

ب- سیمای مدیریت در حکومت امام علی (ع) :
هرچند امام (ع) نتوانست در خلافت چهارسال ونه ماهة خود اوضاع به هم ریختة جامعة اسلامی را به طور کامل چون زمان پیامبر(ص) سازد، ولی انحرافاتی که می رفت چهرة اسلام را نزد انسان های آزادة جهان مخدوش وتنفرآور کند ، زدود و دل های مشتاق مدینة فاضلة رسول الله (ص) را امیدوار ساخت.
امام علی (ع) در کنار توصیه به لزوم رعایت آزادی زیردستان ، حس آزادیخواهی وآزادگی، وجدان بشری وشخصیت انسانی را در طبقات محروم وزیر دست بیدار و آنها را به صیانت از آزادی تشویق می کند.(18)
از نظر امام علی (ع) کلمه آزادی صرفاً معنای مقابل بردگی نیست بلکه مقصود آزادگی وشخصیت در برابر ضعف وزبونی است . به اعتقاد امام علی (ع) انجام وظایف وتکالیف اجتماعی ، اگر ناشی از حس مسئولیت واین حس مسئولیت اگر منبعث از آزادی واستقلال کامل در اراده و عمل نباشد ، مردم معتقد به همکاری در راه خوشبختی مشترک وایجاد تمدن نخواهند بودواین اعتقاد به مسئولیت وآزادی در همکاری است که پایه و اساس سعادت اجتماع را تشکیل می دهد.(19)
رعایت حقوق افراد وجامعه ومراقبت برعدالت در توزیع غنایم وثروت ملی دیباچة حکومت و مدیریت امام (ع) بود. او به ماموران دریافت مالیات دستور می داد: وقتی برمردم وارد شدید، سلام کنید وتحیت بفرستید وبا نهایت ملایمت بگویید: بندگان خدا، ولی خدا ما را فرستاد تا اگر در اموال شما حقی برای خدا یافت می شود ، به ما تسلیم کنید. سپس از یکایک بپرسید: آیا نزد تو حقی برای خدا هست؟ اگر گفت نه ، رهایش کنید، واگر گفت آری ، بدون اجازه اش حیوان بارکش او را نگیرید واگر خواست غله را با شما قسمت کند، وی را در انتخاب قسمتی که میل دارد آزاد بگذارید… زنهار کسی را تهدید نکنیدونترسانید.(20)
امام علی (ع)با این کردار چهرة جذاب ونیک پیامبر اسلام (ص) را به مردم ، به ویژه نسل جدید، نشان داد. پرهیز از تجمل گرایی وحالت استکباری از دیگر شیوه های مدیریت امام علی (ع) بود، که در برابر شوکت کسرایی وقیصری معاویه ، چون تهی دستان وبینوایان زندگی می کرد. در روزهای گرم بیرون از دارالاماره در سایه می نشست ، مبادا مراجعه کننده ای بیاید ودر آن هوای گرم به او دسترسی پیدا نکند.
امام علی (ع) در نامه ای به والی خود در حجاز نوشت : در هر بامداد وشام ساعتی برای رسیدگی به امورمردم معین کن، خود پرسش های آن ها را پاسخ ده ونادان وگمراهشان را متوجه ساز. با دانشمندان در تماس باش، جز زبانت واسطه ای بین خود ومردم قرار مده وجز چهره ات حاجبی مپذیر.(21)
به مالک اشتر نوشت : برای ارباب رجوع وقتی را در نظر بگیر وخود به گرفتاریهای آنان رسیدگی کن .(22)
از دیگر خصایص و ویژگی مدیریت امام علی(ع) در حکومت پرهیز از حزب گرایی و خاندان محوری بود، او هرگز دوستان وخویشاوندان وخاندان خود را بردیگران مقدم نمی داشت و حاضر نبود هیچ یک از یاران و بستگانش از عنوان خلافت سوء استفاده کند. اگر بری خرید به بازار می رفت ، می کوشید کسی را بیابد که او را نشناسد.
با آن همه گرفتاریهای طاقت فرسا ذخایرگرانبهایی از معارف الهی وعلوم اسلامی در میان مردم به یادگار نهاد وچه زیبا امام خمینی (ره) در این باره می گوید: « ما مفتخریم که کتاب نهج البلاغه که بعد از قرآن بزرگترین دستور زندگی مادی ومعنوی وبالاترین کتاب رهایی بخش بشر است ودستورات معنوی وحکومتی آن بالاترین راه نجات است ، از امام معصوم ماست .(23)
نتیجه این که امام علی (ع) نخستین مسلمانی است که در فلسفة الهی اندیشید ، به سبک استدلال آزاد و برهان منطقی سخن گفت ومسایل نوین را ، که تا آن زمان در میان فلاسفة جهان مورد توجه قرار نگرفته بود، طرح کرد.او به این امر بسیار اهمیت می داد ودر بحبوبة جنگ ها نیز به بحث علمی می پرداخت .(24)

نتیجه بحث :
در خاتمه این فصل می توان چنین نتیجه گیری کرد که مصادیق مدیریت اسلامی ، مدیریتی است که مسئولیت و سرپرستی موقعیت را به عنوان امانت الهی می پذیرد و در جهت تحقق اهداف این رسالت از هیچ نوع کوششی فرو نمی گذارد و حرکت دهنده جامعه به سوی تقوی ، عزت و سربلندی است ، همچون کوه استوار است و در مقابل مشکلات گوناگون زمانه سر خم نمی کند .
بویژه در این عصر که تولید علم و نظریه پردازی با سرعتی سرسام آور انجام می گیرد و اگر هر ملتی در این بابا کندی کند جبران آن غیر ممکن و یا بسیار مشکل است ، بنابراین پذیرفتن مدیریت دانش و پژوهش مستلزم چنین نگرشی است که اولاً توجه به هویت ملی و مذهبی داشته باشد و دیگر اینکه از منابع غنی مکتب کاملاً استفاده کرده و آنها را الگوی کار خود قرار دهد و از علوم جدید نیز غفلت نورزد.
ج- صفات وویژگیهای مدیر اسلامی :
چنانکه از سیرة رسول اکرم (ص) وامیرمومنان علی (ع) بدست می آید در مدیریت قابل قبول از نظر اسلام تنها هماهنگی نیروها وامکانات جهت تحقق اهداف سازمانی وایجادحداکثر کارآئی در محیط سازمانی مطرح نیست بلکه مدیرعلاوه برهماهنگی فعالیتها باید زمینه ساز رشد وتعالی افراد در سازمان (اعم از بعد معنوی ومادی ) باشد.
در ارتباط با چنین طرز تلقی از مدیریت افرادی که عهده دار چنین وظایف ومسئولیتهائی می شوند باید دارای صفات وویژگیهایی باشند تا بتوانندگرایش دلهای همکاران ودیگر افراد را نسبت به هدفهای موسسه تحت سرپرستی از این طریق تامین نمایند که باتوجه به اهمیت موضوع به پاره ای از این صفات وویژگیها ذیلاً اشاره می شود:
1- ایمان به خداوند متعال
نخستین واساسی ترین ویژگی برای مدیر با توجه به معیارهای اسلامی ایمان قلبی وعملی او به خداوند تبارک وتعالی است .زیرا« معیار گرایش دلهای مردم به یک نظام حکومتی ایمان وعمل صالح مسئولان آن نظام وکارگزاران آن حکومت است وخداوند تنها در پرتو اعتقاد صحیح دولتمردان ورفتار شایسته خدمتگزاران است که محبت مردمی را پشتوانه آنان قرار می دهد.»(25)
انعکاس ایمان فرد مومن در صفات ، حالات ورفتار او براساس فرمایش امام صادق (ع) بدین شرح است :
« - به هنگام شداید وسختیها سنگین وآرام باشد.
به هنگام گرفتاریها وآزمونهای ناخوش آیند دنیا بردبار باشد.
به هنگام فراخ روزی وآسایش ورفاه سپاسگزار وشاکر باشد.
بارش را به دوش دوستانش نیفکند ویا آنکه به خاطر عوالم دوستی بارگناه آنان را به دوش نکشد.
بدنش در طاعت از خدا وخدمت به خلق خداوند رنج وتعب باشد.
مردم از ناحیه او در آسایش ودارای خاطری آسوده باشند.»(26)
2-اعتقاد وتعهد در کار
اگر مدیر تمام کارهایش براساس تکلیف شرعی وبرای رضای حق باشد، مسلماً خود را در خدمت به مردم مسئول ومتهد می داند و همه کارهایش درست واخلاقی می شود: قُلْ اِنَّ صَلاتی وَنُسُکی وَ مَحْیایَ وَ مَماتی لِلّهِ رَبَ الْعالَمینَ .(27) اگر مدیر مومن وبا تقوی باشد درکارش موفق خواهد بود، چنانکه امام علی (ع) می فرماید: «تقوی کلید درستی واندوخته روز قیامت است ، آزادی است که از قید هر رقیب ، نجات است از هر بدبختی .»(28)
همچنین تعهد وغمخواری مدیر متعهد نسبت به مسلمانان دیگردر حدیث نبوی چنین آمده است : «مَنْ اَصْبَحَ وَلایَهْتَمَ بِاُمورِ الْمُسْلِمینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمِ = هرکس شب را به صبح رساند وهمتش خدمت به مسلمانان نباشد مسلمان نیست .»(29)
در نتیجه مدیر با تقوی و متعهد همواره خود را در معرض بازخواست خدا می بیند وتمام اعمال خود را مطابق موازین وارزشهای الهی تنظیم می نماید.
3-تخصص ومهارت
داشتن تخصص و مهارت در کار از ویژگیهای بارز مدیریت اسلامی است .تجربیات عملی نشان می دهد که اهل فن به دلیل معلومات واطلاعات تخصصی خود ، نفوذ چشمگیری در سایر افراد سازمان دارند. نتایج بررسیهای متعدد نیز این موضوع را تائید می‌کند، چنانچه افراد یک اداره قبول داشته باشند که مدیر آنان در رشتة مربوط صاحب نظر و اهل فن است ، با میل ورضایت بیشتری از او تبعیت می کنند، به نظر بعضی کارشناسان علم مدیریت ،داشتن اطلاعات ،بویژه اطلاعات ومعلومات فنی وتخصصی ،یکی از صفات تقریبا عمومی مدیر به شمار می رود.چنانچه گفته اند: تا هنگامیکه افراد واجد صلاحیت را برای پست مدیریت انتخاب نکنیم وآموزشهای لازم به آنان ندهیم ، در صد مدیران شایستة جامعه تا آن میزان نخوهد بود که بتوان مشکلات مربوط به بازسازی کشور را به نحو موثر حل کرد(30) .حضرت رسول اکرم (ص) می فرمایند: هرکس بدون آگاهی کاری را صورت دهد فساد آن بیش از اصلاح آن خواهد شد.(31)
4-انعطاف پذیری وپرهیز از خود محوری
توجه به نگرشها اندیشه های دیگران سبب می شود که انسان از گرایش به جزعی بودن وخود کامگی دور ماند، هر مدیری می تواند با پی بردن به اندیشه ها وپیشنهادهای همکارانش ، بهرة فراوانی به دست آورد، اما استفادة درست از نظریات دیگران باید از تواناییهای باریک تشخیص وتمیز برخوردار باشد. به طور کلی ، مدیران باید این فرمان الهی را دستور کارخود قرار دهند، آنجا که می فرماید: آنان که می شنوند سخن را پس پیروی می کنند، بهترش را ، آنانند که رهبریشان کرد خدا وآنانند دارندگان خردها.(32)
امام علی (ع) می فرمایند: وَ اِیّاکَ وَالْاَعْجابَ بِنَفْسِکَ وَالثِّقَهَ بِما یُعْجِبُکَ مِنْها وَحُبَّ الْاَطْراءِ = وبپرهیزید از خود پسندیدن و به خود پسندی مطمئن بودن و ستایش را دوست داشتن .(33)
5-تقوی واخلاص
یکی از دیگر صفتهای لازم برای مدیر اسلامی ، داشتن تقوی است ، امام علی (ع) در این باره می فرمایند:
«تقوی کلید درستی و اندوخته روز قیامت است . آزادی است از قید هر رقیب ، نجات است هر بدبختی را ».(34) مدیر باتقوا همواره خود را در معرض بازخواست خدا می بیند وتمام اعمال خود را مطابق با موازین وارزشهای الهی تنظیم می نماید. مدیر مسلمان اعمالش منحصراً برای جلب رضای خداوند متعال و خشنودی اوست ، از آنجا که در اسلام وحکومت اسلامی پذیرفتن مسئولیتهای اجتماعی یک تکلیف و یک ظیفه می باشد نه یک نقش بی جان وبی هدف لذا در چنین برداشتی ازمدیریت جهت گیریهای مدیر و فعالیتهایش برای جلب رضای یک شخص ، گروه ویا مقامی خاص نیست بلکه صرفاً برای خدا وبه خاطر رضای خالق می باشد .
6- عفو و اغماض وبخشندگی :
از دیگر ویژگیهای مدیریت اسلامی گذشت وبخشندگی از اعمال خطای همکاران ودیگر افراد مرتبط با اومی باشد .حضرت علی (ع) در فرمان معروف خود به مالک اشتر می فرمایند:« الا ای فرمانفرما ، فرمانبران تو از دو صنف بیشتر نیستد یا مسلمانند که با تو برادرند و دسته دیگر همانند تو در آفرینش می باشند. همچنانکه تو را در زندگی لغزشی در پیش است آنها نیز بدون لغزش نخواهند بود پس باید با آن دیده در آنان بنگری که توقع داری خداوند در تو بنگرد.(35) خداوند متعال نیز می فرماید: « خُذِ الْعَفْوِ وَ اَمْرِ ابِالْعُرْفِ وَ اَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلینْ = عفو وبخشش را پیشه خود ساز و به نیکی فرمان ده واز نادانان دور نما »(36)
7-قدرت تفکر وابتکار
برای پیشرفت جامعه اسلامی به تربیت مدیرانی با درایت وپخته ومبتکر نیازمندیم . مدیران نباید در تصمیم گیری های خود شتاب ورزند و بدون فکر ومشورت وسنجیدن جوانب کار به اقدام روی آور گردند، امام علی (ع) می فرمایند:
«وَاَکْثِرْمُدارَسَهَ الْعُلَماءِ وَمُنافَثَهَ الْحُکَماءِ فی تَثْبیتِ ماصَلَحَ عَلَیهِ اَمْرُ بَلادِکْ = و با دانشمندان فراوان گفتگو کن وبا حکیمان فراوان در میان نه ، در آنچه کارشهرهایت را استوار دارد.»(37)
در متون ادب فارسی در این باب سخنان بسیاری به چشم می خورد: « … واندر هر کاری رای را فرمانبردار خرد کن واندر هر کاری که بخواهی کردن نخست با خرد مشورت کن وبه هرکاری که بخواهی کردن چون در او خواهی شدن نخست بیرون رفتن آن کار نگر وتا آخر نبینی ، اول مبین »(38) همچنین خواجه نصیرالدین طوسی چنین پند می دهد : « بارها اندیشه کن پس در قول آر، پس در فعل آر ، که احوال گردان است ».(39)ودر وصایای افلاطون به شاگر خود ارسطاطالیس می گوید: « در هیچ کار پیش از وقت آن کار مپیوند وچون به کار مشغول باشی از روی فهم وبصیرت به آن کار مشغول باش… »(40)
8-خوش رفتاری وصبرو شکیبایی
موارد بسیاری پیش می آید که براثر ناآشنایی مدیران با مفاهیم اولیه علم مدیریت ونداشتن تجربة کافی ناشکیبایی روی می دهد که زیبندةمدیران نیست . حدیثی از رسول اکرم (ص)نقل شده : « اِنّی بُعِثْتُ لِاُتِّمَ لِمَکارِمَ الْاَخْلاقْ =من برای کامل کردن اخلاق کریمه برانگیخته شدم »(41) همچنین امام علی (ع) می فرمایند: «خود را به شکیبایی عادت ده در آنچه ناخوشایند است ، که شکیبایی ورزیدن عادتی پسندیده است »(42)
عنصر المعالی به فرزند خود چنین پند می دهد: « وبه هرکاری اندر مدارانگه دار، هرکاری که به مدارا برآید جز به مدارا پیش مبر وبیداد پسند مباش وهمة سخنها را به چشم داد بین وبه گوش دادشنو تا در همه کاری حق وباطل بتوانی دیدن »(43) امام علی (ع) خطاب به محمد بن ابی بکر می فرماید: ای پسر ابی بکر با مصریان مهربان وملایم باش وهمواره دیدار کنندگان را با قیافه باز ولبان خندان دیدار کن » (44)
همچنین به مالک اشتر می فرمایند: تو باید در دلت مهر رعیت را پرورش دهی ومهربانی وخوشرفتاری ونیکویی با رعیت را در دل خود جایگزین سازی .(45)
9- سعی وجهد
مدیر مسلمان همواره در کارهایش جدی است ودر جهت تحقق اهداف سازمانی و رشد وتعالی افراد سازمان از هیچ کوششی فروگذار نمی نماید، او برای انجام کارهای مردم زمان نمی شناسد وخود را در مجموعه ساعات مقرر اداری محبوس نمی کند بلکه از هر فرصتی برای رتق وفتق امور مسلمین ودیگر افرادی که به نوعی با سازمان همکاری دارند وبرابر معیارهای اسلام حقی برآنها در نظر گرفته شده است استفاده می کند، در این مورد امیر المومنین علی (ع) خطاب به مالک اشتر می فرمایند: ای مالک با تمام وسایلی که در اختیار داری وبامنتهای نیروئی که در جان تو است به جلب رضایت عموم وخرسندی جامعه بکوش .(46)
10- صداقت
مدیر اسلامی فرد صادقی در برابر همکاران ومراجعان است که تجلی عینی او صداقت در رفتار ، صداقت در گفتار وصداقت در کاربرد قوانین ومقرراتی است که برای اجرای آنها ماموریت یافته است‌.
11-متعادل بودن
از دیگر ویژگی مدیریت اسلامی تعادل اخلاقی است ، امام باقر (ع) در سفارشات خودشان به جابربن یزید جعفی می فرمایند: « بدان که دوست ما شمرده نشوی تاچنان محکم شوی که اگر همه همشریانت گردآیند وبه زبان واحد بگویند تو مرد بدی هستی مایة اندوه تو نگردد واگر همه گویند تو مرد خوبی هستی شادت نکند.››(47)
مدیر مسلمان با تعادل اخلاقی با ازدست دادن مقام ومنصب خود ویا کسب مقام ومنزلت در جامعه هیچگاه دچار تزلزل شخصیت نمی شود بلکه خدمت به مردم را وظیفه وادای تکلیف می داند چنانکه امام خمینی (ره) بارها چنین سفارشی را به کارگزاران نظام می فرمودند.
12- وفای به عهد وپیمانها
از دیگر خصایص و نمودهای عینی یک مدیر مسلمان وپایبند به اصول وارزشهای اسلامی وفا به عهد وپیمانهایی است که متعهد به انجام آن می شود که در غیر این صورت ارزش واعتبار او در محیط سازمانی خدشه دار شده وموجب بی اعتمادی همکاران نسبت به او می گردد . امام علی (ع) در فرمان مشهور خود به مالک اشتر می فرمایند:
« ای مالک به وعده ای که به مردم می دهی وفا کن همانطور که خداوند می فرماید وفا نکردن به عهد سبب خشم خداوند و مردم می گردد».(48)

فصل سوم :
علم در فرهنگ اسلامی
در ادامه بحث قبلی و با این هدف که مدیریت منابع علمی اگر به اهمیت علم و جایگاه خود در فرهنگ اسلامی واقف شود می تواند در امر تولید علم بسیار مؤثر باشد و باستناد «النّاس عَلی دینِ مُلوکِهِمْ» دیگر استادان و پژوهشگران زیردست او بویژه دانشجویان آن مرکز از او الگو بگیرند و در این راه جدیت نمایند .
در تاریخ با عظمت ایران بعد از اسلام به افرادی همچون : خواجه نظام الملک طوسی ، خواجه نصیرالدین طوسی و خواجه رشید الدین فضل الله همدانی و … بر می خوریم که با کوشش و همت خود به تأسیس مراکز علمی و پذیرفتن مدیریت این منابع همت گماردند که هنوز پس از قرنها ما به عنوان یک ایرانی به آن افتخار می ورزیم و مراکز علمی همچون : دانشگاه جندی شاپور ، دانشگاه مراغه و مدارس نظامیه و مستنصریه سهم بسیار بزرگی در تولید علم و تربیت دانشمندان در عرصه جهانی داشته اند .(49)
با توجه به مقدمه ای که ذکر شد اینک برای پی بردن به این مهم و اهمیت علم در فرهنگ اسلامی باختصار به چند نمونه آن با توجه به آموزه های دینی بویژه کلام الهی اشاره می شود :
خداوند متعال برای اینکه کرامت والای خود را در مورد انسان بکار ببرد می فرماید :
«وً رًبُّکَ الْاکرَمُ ،‌اَلّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمْ ، عَلَّمَ الاِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ (50) = و پروردگار تو ، کرامتش نامحدود است از آن جهت که با قلم ،‌علم و آگاهی را به وی ارمغان داده است»
در این آیه ها خداوند تعلیم و اعطاء علم به انسان را نشانه ای از «اکرمیت» خود به انسان می داند و ضمناً به ما هشدار می دهد که نعمت علم و دانش نمایانگر والاترین کرامت الهی نسبت به بشر است .
در جای دیگر خشیّت و تقوای انسان را ویژه علما و دانشمندان معرفی می کند و می گوید :‌
«اِنَّما یخَشَی اللهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ (51) = در جمع بندگان الهی ، فقط علما هستند که ترس و بیم از خداوند و حس تقوی و پرهیزگاری در دل آنها راه دارد»
خداوند متعال دانشمندان و تولید کنندگان علم را برتر و والاتر از همه رده های دیگر جامعه انسانی معرفی می کند :
«هَلْ یَسْتَویِ الّذینَ یَعْلَمونَ وَالّذینَ لا یَعْلَمونَ اِنّما یتذکر اولوالالباب (52) = آیا آنان که به سلاح علم مجهزند و افرادی که با جهل و نادانی دست به گریبانند برابرند؟!صرفاً اندیشمندانند که تفاوت عظیم و امتیاز میان آن ها را باز می یایند»
در آیه ای دیگر ، صفت مؤمن را به دانشمندان اعطاء فرموده است :
«یَرْفَعِ اللهُ الّذین آمَنوا مِنْکُمْ وَالّذینَ اوتو العلمَ دَرَجاتٍ»(53)
رسول گرامی اسلام (ص) فرمودند : «طَلَبُ الْعِلمِ فَریضَةٌ علی کُلِّ مُسْلِمٍ‌(54) = دانش طلبی و علم آموزی بر هر فرد مسلمانی لازم است »
امیرمؤمنان علی (ع) فرمود : «الْعِلْمُ ممیّت الْجهلِ (55) = دانش میراننده نادانی است»
و نیز فرمود : «العِلمُ قاتِلُ الجَهل (56) = دانش کشنده نادانی است »
و باز فرمود : «العِلمُ جَمالُ لا یَخفی (57) = دانش زیبایی است که پنهان نمی ماند»
و در جای دیگر از آن امام همام نقل شده است : «العِلمُ محییِ النَّفسِ و مُنیرُ العَقلِ و مُمَیِّتُ الجَهلِ(58) = دانش ، زنده کنده جان آدمی ، نور بخش خرد و کشنده جهل است».
در این روایات ، دو عنوان «کشنده» و «میراننده» در مورد علم به کار رفته است و این به آن جهت است که وقتی علم به مطلبی حاصل شد ، جهل به آن از بین رفته و آثارش نیز محو می‌شود‌.
و نیز از آن به «زنده کننده جان آدمی» و «نور بخش خرد و عقل» تعبیر شده است ، یعنی نفس جاهل ، حیات انسانی ندارد و عقل او در ظلمت و تیرگی گرفتار است و با آمدن علم ، حیات معنوی یافته و چراغ عقل روشن می گردد و روشن می شود .
بنابراین در یک جمله می توان علم آموزی و دانش پژوهشی را از کرامت باری تعالی بحساب آورد که به هر کسی عطا فرموده است نشانه ای از مهر و عطوفت الهی را می رساند که به آن شخص عطا شده است و هر کسی که از چنین کرامتی برخوردار نیست باید بیشتر تأمل کند و به عاقبت کار بیندیشد ، که چرا از این موهبت الهی برخوردار نشده است ؟!

نتیجه گیری و پیشنهادات :
اکنون که جمهوری اسلامی ایران برای پیمودن راه توسعه و جبران عقب ماندگیهای سالیان دراز ، و در راستای عمل به رهنمودهای مقام معظم رهبری (حفظ الله التعالی علیه) و ایفاد نقش علمی ، فرهنگی و در جهت ارتقاء سطح دانش و تولید علم و کم کردن فاصله علمی در عرصه جهانی و در شأن نظام مقدس اسلامی ،‌بیش از همیشه به مدیران لایق و صاحب نظر و متعهد نیاز دارد .
مدیرانی که علاوه بر داشتن تقوا و تعهد لازم ، دارای توانائیهایی در زمینه های مختلف علمی و پژوهشی با توجه به علم روز باشند ، یافتن مهارت و تشخیص پیچیدگی های کار ، مستلزم آموزش و تفکر و تجربه کاری است .
از این رو بر کارگزاران و مسئولان عرصه های علمی فرض است که بیش از این در این بخش و تربیت و شناسایی مدیران لایق و توانا همت گمارند و موجبات ترقی و پیشرفت کشور اسلامی را فراهم آورند . زیرا با نگاهی سطحی و همچنین با توجه به آمار و ارقام منتشره هر گاه در رأس عرصه هاس علمی و مدیریت منابع آموزشی و پژوهشی افراد کاردان و مسئولیت پذیر و متعهد قرار داشته ا ند ، شکوفائی علمی و ابتکارات و خلاقیتها بیشتر بوده است و بر عکس در هر مرکز علمی که چنین افراد لایقی در رأس امور قرار نگرفته اند رکود ، بی میلی و … در آن جا سایه افکنده و روزمره گری حاکم شده است .

بنابراین پیشنهاد می شود که در کنار خیلی کارها که برای جبران این عقب ماندگی باید انجام پذیرد به این نکات نیز در راستای اهداف این مقاله توجه شود :
مدیران عرصه های آموزشی و پژوهشی از بین افرادی متخصص انتخاب شوند که اولاً علاقمند به کارشان باشند و نیز متعهد خدمت به همنوعان باشند .
در تولید علم توجه لازم به منابع غنی ملی و مکتب داشته باشند و از تفکر ترجمه ای حتی المقدور پرهیز شود .
در تولید علم از سیاست زدگی و سیاست زدایی پرهیز نمایند .
مدیران مراکز علمی و پژوهشی همت خود را بر تشویق و حمایت از تولید کنندگان علم متمرکز نمایند .
در جلساتی توجیهی و یا در قالب نوشته هایی مشتاقان به امر پژوهش و تولید علم را راهنمایی و آنها را به پرداختن به هویت ملی و اسلامی و استفاده از فرهنگ متعالی شریعت ترغیب نمایند . (تشکیل کارگاه های آموزشی بطور دائم)
شناسایی و تشویق تولید کنندگان علم در عرصه های مختلف علمی و نظریه پردازی
پرهیز از طرحهای مشابه و کلیشه ای و نهایتاً بی فایده و نظارت کافی در این مورد
پرهیز از کاغذ بازی اداری که بعضاً باعث دلسردی و شاید انصراف از کار برای تولید کنندگان علم در پی داشته باشد .
تشویق به اندیشیدن بدون دغدغه و تبین آزادی بیان در چارچوب قانون
فراهم نمودن ملزومات تولید علم از قبیل کتابخانه های تخصصی ، آزمایشگاه و کارگاه های مجهز ، دستگاههای صوتی و تصویری و … توسط مدیران دانش و پژوهش و در دسترس قرار دادن به اهلش .
شناسایی دانشجویان مستعد و خلاق و حمایت و راهنمایی آنها در تولید علم
تأمین نیازهای مادی محقق و پژوهشگر در امر تولید علم تا بتواند بدون هیچگونه تفکر اضافی به این مهم بپردازد . زیرا در دنیائی که یک ورزشکار مثلاً یک فوتبالیست در یک بازی چندین برابر بودجه یک طرح علمی را می گیرد و جامعه به راحتی با او کنار می آید ، چرا یک پژوهشگر و تولید کننده علم که در فرهنگ اسلامی آنقدر از او تقدیر و تجلیل شده است و به آن اهمیت داده اند ، در تأمین نیازهای اولیه زندگی دچار مشکل باشد؟!

پی‌نوشتها
1. دهخدا ، علی اکبر ، لغت نامه دهخدا ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1373 ، ج 12 ، ص 155
2. فردریک تیلور (که از او به عنوان پدر مدیریت علمی یاد می کنند)
3. بارنارد چستر ، وظیفه مدیران ، ترجمه محمد علی طوسی ، مرکز مدیریت دولتی ، تهران ، ص 20
4. ملک مدنی ، اشرف ، فرهنگ لغات و اصطلاحات علوم اداری و مدیریت ، انتشارات مرکز آموزش مدیریت دولتی ، تهران ، 1356 ، ص 5
5. عسکریان ، مصطفی ، سازمان مدیریت آموزش و پرورش ، تهران ، 1366 ، ص 66
.

.

.